Op woensdag 13.09.2023 stemde de EU-Commissie voor de aanpassing van de grenswaarden voor luchtverontreinigende stoffen. Dit betekent dat de toegestane grenswaarden vanaf 2035 aanzienlijk zullen worden verlaagd. Deze verandering zal verstrekkende gevolgen hebben voor het vervoer en de controle op luchtvervuiling in steden in de hele EU. Wij namen een kijkje.
363 van de 635 leden van het Europees Parlement stemden voor het verlagen van de grenswaarden voor luchtverontreiniging op 13.09.2023. Het besluit was dus niet eenduidig, maar de aanscherping van de grenswaarden zal in de komende tien jaar plaatsvinden. Het gaat om verschillende verontreinigende stoffen zoals fijnstof (PM2,5 en PM10), NO2 (stikstofdioxide), SO2 (zwaveldioxide) en O3 (ozon).
Deze verontreinigende stoffen zijn de drijvende kracht achter rijverboden in Europa. De implementatie van schone lucht plannen en de daarmee gepaard gaande invoering en opheffing van milieuzones en diesel rijverboden, de activering van tijdelijke zones in landen zoals Frankrijk en ook het verbod op verbrandingsmotoren in zogenaamde zero-emissie zones - dit alles staat en valt met de fijnstof, stikstofoxide en ozon niveaus.
Er is al lange tijd kritiek op het feit dat de limieten die door de EU zijn vastgesteld duidelijk te hoog zijn. In 2018 heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) haar richtwaarden voor verontreinigende stoffen aanzienlijk naar beneden bijgesteld. De vorige waarden stamden uit 2005 en waren dus verouderd. De waarden die de EU nog steeds gebruikt, lagen zelfs voor de aanpassing al deels boven de WHO-waarden. Maar uiterlijk na 2018 was de discrepantie enorm. De lucht in de EU is dus op papier op veel plaatsen schoon, maar gemeten aan de WHO-normen is het absoluut niet ongevaarlijk voor de gezondheid. Deskundigen schatten dat elk jaar ongeveer 300.000 mensen in de EU vroegtijdig sterven als gevolg van luchtvervuiling.
Dit moet nu veranderen. De EU wil de normen aanpassen aan de nieuwste richtlijnen voor luchtkwaliteit van de WHO om de menselijke gezondheid, natuurlijke ecosystemen en biodiversiteit in de EU te beschermen. Daartoe moeten de grenswaarden aanzienlijk naar beneden worden bijgesteld: Voor stikstofdioxide, bijvoorbeeld, moet de grenswaarde met een factor vier worden verlaagd om aan de WHO-richtlijn te voldoen. Terwijl de grenswaarde nu 40 microgram per kubieke meter (µg/m³) lucht is, zou deze in 2035 nog maar 10 µg/m³ moeten zijn. Voor de kleinere fijne stofdeeltjes (PM2,5) zou de waarde zelfs tot een vijfde moeten worden teruggebracht: Van 25 µg/m³ naar 5 µg/m³. Voor grotere stofdeeltjes zou het nog steeds 15 µg/m³ zijn in plaats van 40 µg/m³. Maar al vijf jaar voor deze deadline, dus vanaf 2030, wil de EU de waarden iets naar beneden bijstellen. Stikstofdioxide en PM10 zijn dan toegestaan bij 20 µg/m³, en PM2,5 bij 10 µg/m³.
Een rekenvoorbeeld laat zien wat de nieuwe waarden vanaf 2035 zouden kunnen betekenen: Terwijl in 2021 ongeveer acht procent van de EU-bevolking in gebieden woonde waar de luchtvervuiling boven de grenswaarden lag, zou dat met de nieuwe grenswaarden ongeveer 77 procent zijn. Dit betekent dat meer dan driekwart van de bevolking in gebieden woont waar maatregelen zouden moeten worden genomen om de luchtvervuiling terug te dringen. Met momenteel ongeveer 1.200 lage-emissiezones en andere rijverboden in Europa, zou een vertienvoudiging van het aantal gebieden met slechte lucht dus mogelijk de invoering van meer dan 10.000 nieuwe lage-emissiezones of andere rijverboden betekenen. In Oost-Duitsland bijvoorbeeld is de luchtvervuiling op sommige plaatsen duidelijk te hoog. Als de nieuwe grenswaarden al van kracht waren, zou de luchtvervuiling in Saksen, Saksen-Anhalt en Thüringen dit jaar op sommige plaatsen al meerdere keren zijn overschreden. In Saksen woont bijvoorbeeld een kwart van de bevolking in gebieden waar de deeltjesvervuiling aanzienlijk boven de nieuwe grenswaarden ligt. Maar niet alleen daar. Berlijn en sommige plaatsen in het Ruhrgebied zouden ook verbeteringen moeten doorvoeren. Anders zijn grootschalige milieuzones en rijverboden met strengere regels dan voorheen daar goed denkbaar.
Maar de eis van de EU gaat nog verder. De staten en steden moeten niet alleen maatregelen nemen als de luchtkwaliteit te slecht is. De EU roept de lidstaten op om al voor de invoering van de nieuwe grenswaarden proactief op te treden om de luchtkwaliteit zodanig te verbeteren dat te zien is dat aan de nieuwe waarden kan worden voldaan. Om dit te doen moeten de landen korte- en langetermijnmaatregelen opstellen, waar nodig nieuwe plannen voor schone lucht formuleren en maatregelen uitvoeren voordat de nieuwe grenswaarden worden ingevoerd.
De EU wil ook de versnipperde en minder intuïtieve luchtkwaliteitsindices die momenteel in de EU bestaan, harmoniseren. Dit moet leiden tot meer transparantie en vergelijkbaarheid tussen landen. Daarnaast moeten er aanzienlijk meer metingen worden uitgevoerd om de luchtkwaliteit over de hele linie te kunnen analyseren en verbeteren. De EU streeft naar nul luchtvervuiling in 2050.
Het EU-parlement moet nu met de Raad onderhandelen over de definitieve vorm van de wet.
Terwijl er in de EU steeds meer lage-emissiezones worden ingevoerd, zijn er ook altijd steden die rijverboden en lage-emissiezones weer opheffen. In Hannover bijvoorbeeld zal er vanaf januari 2024 geen lage-emissiezone meer zijn en in Hamburg is het dieselrijverbod vorige week nog opgeheven. Gezien de nieuwe grenswaarden kunnen deze maatregelen binnenkort weer worden teruggedraaid.
Het zou wenselijk zijn dat de EU-landen het besluit van de Europese Commissie aangrijpen om steden proactief te veranderen en bijvoorbeeld meer klimaat- en milieuvriendelijke alternatieven te creëren. In de komende jaren zouden slimme steden moeten worden gecreëerd waarin mensen niet meer zoveel door de stad hoeven te rijden om bijvoorbeeld bij de dokter, het ziekenhuis, de school en het kinderdagverblijf of de vrijetijdsvoorzieningen te komen. Daarnaast moet er een openbaar vervoersysteem zijn dat ook de buitenwijken van de stad goed bereikbaar maakt en dat - zo niet gratis - dan toch tegen betaalbare prijzen wordt aangeboden. Het netwerk van fietspaden moet worden verbeterd. Snelheidsbeperkingen en verkeerslichten aan de poort zouden de verkeersstroom beter kunnen regelen om opstoppingen te verminderen. Milieustroken zouden carpoolen aantrekkelijker kunnen maken. Steden moeten ook (nog) groener worden zodat planten kunnen helpen de lucht te zuiveren. Het vergroenen van balkons en tuinen in plaats van ze af te sluiten kan hieraan bijdragen.
Politici hebben dus veel te doen de komende jaren. Maar wij individuele burgers moeten ook bijdragen aan het verbeteren van de lucht in steden. Anders zullen we, zoals beschreven, binnenkort veel rijverboden en milieuzones zien.